پرتودرمانی تومورهای مغز، با استفاده از پرتو‌های پرانرژی سعی در از بین بردن سلولهای سرطانی دارد. برای تومورهای مغزی، رادیوتراپی را می‌توان انجام داد اما این روش نیز مانند هرنوع درمان دیگری، جدا از مزیت‌هایی که دارد برخی عوارض را ایجاد میکند. عوارض پرتو درمانی مغز را می‌توان از نظر زمانی به دو دسته کوتاه مدت و بلندمدت تقسیم کرد.
عوارض پرتو درمانی مغز
انجام پرتو درمانی روی مغز میتواند یک سری عوارض جانبی کوتاه مدت مانند خستگی و تهوع ایجاد کند. این عوارض جانبی به طور معمول تا چند هفته پس از درمان بهبود می‌یابند. ممکن است عوارض جانبی بلند مدتی نیز در بیمار بروز کند و گاهی هم ممکن است دائمی شوند. تیم درمانی قبل از شروع درمان، در خصوص عوارض احتمالی ناشی از پرتودرمانی با شما صحبت خواهد کرد. آنها در کنترل این عوارض به شما کمک می‌کنند.
عوارض پرتو درمانی مغز در افراد مختلف متفاوت هستند. نوع عوارض به نوع درمان نیز بستگی دارد. مثلا اگر همزمان تحت شیمی‌درمانی هم قرار گیرید، عوارض جانبی بیشتر خواهند بود.
ممکن است همه عوارض پرتو درمانی مغز ذکر شده در شما بروز نکند. عوارض جانبی احتمالی عبارتند از:
خستگی و ضعف
ممکن است در طول درمان احساس خستگی کنید. با ادامه درمان، احساس خستگی نیز بدتر میشود. همچنین ممکن است دچار احساس ضعف و کمبود انرژی نیز شوید. در صورت لزوم باید استراحت کنید.
احساس خستگی میتواند تا چند هفته پس از پایان درمان نیز تداوم داشته باشد، اما معمولا به تدریج بهبود پیدا میکند.
عوامل مختلفی مانند ورزش میتواند به کاهش خستگی و مقابله با آن کمک کند. یک سری تحقیقات نشان داده‌اند که ورزش سبک میتواند سطح انرژی شما را بیشتر کند. تعادل بین ورزش و استراحت بسیار حائز اهمیت است.
سندرم خواب‌آلودگی (somnolence)
ممکن است طی ۵ الی ۶ هفته پس از پایان درمان، شدت خستگی در برخی بیماران بسیار شدید شود.
به این شرایط، «سندرم خواب آلودگی» گفته میشود. ممکن است دچار علائم دیگری مثل از دست دادن اشتها نیز شوید.
«سندرم خواب آلودگی» در کودکان شایع‌تر است اما در بزرگسالان نیز ممکن است رخ دهد. این مشکل نیازی به درمان ندارد و طی چند هفته به خودی خود بهبود پیدا میکند.
ریزش یا کم پشت شدن موها
از عوارض پرتو درمانی مغز می‌توان به ریزش یا کم پشت شدن موها اشاره‌کرد. اگر درمان روی ناحیه خاصی از سر شما در حال انجام باشد، موهایتان معمولا در آن ناحیه دچار ریزش می‌شوند.
رشد یا عدم رشد موها به نوع پرتودرمانی که روی شما انجام میشود بستگی دارد. برای مثال، اگر برای درمان علائم تحت پرتودرمانی قرار گرفته‌اید، به احتمال زیاد موهای شما دوباره رشد خواهند کرد.
اما پرتودرمانی که به منظور درمان سرطان انجام میشود از دوز بالایی از اشعه استفاده میکند، ریزش دائمی مو در این نوع پرتو درمانی شایع‌تر است.
ممکن است در طرف مقابل سر، یعنی محل عبور تابش‌های پرتودرمانی نیز تا حدی دچار ریزش مو شوید. به این ناحیه، «محل خروج پرتو» گفته میشود.
می‌توانید تا زمانی که موهایتان دوباره رشد کنند سر خود را با کلاه، روسری یا یک کلاه گیس نرم بپوشانید.
حالت تهوع
پزشک همچنین ممکن است برای شما داروی استروئیدی تجویز کند. یکی دیگر از عوارض پرتو درمانی مغز این است که میتواند باعث ایجاد تورم در مغز شود که این تورم نیز منجر به حالت تهوع میشود. داروهای استروئیدی می‌توانند به کاهش تورم و تهوع کمک کنند.
ممکن است در طول درمان و یا تا چند هفته پس از پایان درمان حالت تهوع داشته باشید. این مشکل را معمولا به خوبی می‌توان با دارو کنترل کرد. تیم درمانی به شما قرص ضد تهوع می‌دهد. به گفته برخی افراد، مصرف این داروها 20 تا 60 دقیقه قبل از انجام درمان بسیار مفید است.
بدتر شدن علائم تومور مغزی
گاهی ممکن است پرتودرمانی روی تومورهای مغزی ابتدا علائم را بدتر کند. علت این امر این است که این درمان میتواند باعث ایجاد تورم در مغز شود. تورم باعث افزایش فشار درون سر میشود و علائم را بدتر میکند.
این شرایط ممکن است کمی برایتان ترسناک به نظر برسد، زیرا ممکن است فکر کنید پرتودرمانی موثر نیست. افزایش فشار وارده به مغز ممکن است باعث بروز علائم زیر شود:
- سردرد
- حالت تهوع
- تشنج
معمولا استفاده از استروئیدها در طول درمان به بهبود این مشکل کمک میکند.
عوارض عوارض پرتو درمانی مغز و پرتوجراحی استریوتاکتیک
پرتودرمانی و پرتوجراحی استریوتاکتیک برای همه بیماران مناسب نیست. در این روش، اشعه دقیقاً تومور را هدف قرار می‌دهد، یعنی تومور دوز بالایی از اشعه را دریافت میکند و بافتهای اطراف آن دوز بسیار کمی از اشعه را دریافت می‌کنند.
بنابراین این روش درمان نسبت به پرتودرمانی مکرر مغز، عوارض جانبی کمتر یا خفیف‌تری به دنبال دارد. این عوارض جانبی عبارتند از:
- خستگی
- حالت تهوع
- سردرد
- ریزش سکه‌ای مو
بعد از پرتوجراحی (SRS)، احتمال بسیار کمی برای بروز تشنج نیز وجود دارد. بنابراین تا حداقل یک ماه نباید رانندگی کنید.
عوارض جانبی بلند مدت
بیشتر عوارض جانبی طی چند هفته یا چند ماه پس از درمان به مرور از بین می‌روند. اما برخی از این عوارض نیز ممکن است تداوم داشته باشند، یا اینکه چند ماه یا سال بعد از درمان بروز کنند.
عوارض جانبی بلند مدت برای همه بیماران رخ نمی‌دهد. به یاد داشته باشید که مزایای پرتودرمانی معمولا خیلی بیشتر از خطرات آن است.
اخیرا، دستگاه‌های پرتودرمانی پیشرفت‌های بسیاری داشته‌اند. بنابراین شیوع عوارض جانبی بلندمدت در مقایسه با چند سال پیش خیلی کمتر شده است.
این عوارض جانبی عبارتند از:
اثرگذاری روی عملکرد مغز
اشعه میتواند باعث ایجاد یک سری تغییرات روی بافت مغز شود. ممکن است عروق خونی مغز به تدریج زخم و مسدود شوند و در نتیجه خون‌رسانی به برخی از نواحی مغز کاهش یابد. این موضوع میتواند روی عملکرد مغز تاثیر بگذارد. علائم آسیب به عروق خونی مغز عبارتند از:
- عدم توانایی فرد برای تفکر واضح
- دشوار شدن انجام وظایفی که قبلا برای فرد آسان بوده است
- ضعف حافظه
- گیجی
- سردردهایی مشابه میگرن که مرتب می‌آیند و می‌روند (این شرایط را گاهی سندرم را SMART می‌نامند)
همچنین ممکن است دچار علائمی شبیه به علائم اولیه خود هنگام تشخیص بیماری شوید. ممکن است پزشک MRI یا پت اسکن را پیشنهاد دهد، با کمک این اسکن‌ها می‌توان دریافت که علت بروز این علائم دلیل تغییر در بافت مغز است یا تغییر در سلولهای توموری.
ناحیه کوچکی از سلولهای مرده (نکروز ناشی از تابش)
ممکن است طی یک دوره زمانی، در منطقه تحت درمان ناحیه کوچکی از سلولهای مرده ایجاد شود. به این شرایط «نکروز ناشی از تابش» می‌گویند.
«نکروز ناشی از تابش» معمولا 1 الی 3 سال پس از پایان درمان رخ می‌دهد. این حالت عمدتا در افرادی دیده میشود که در ناحیه کوچکی از مغز دوز بالایی از اشعه را دریافت کرده‌اند (SRS).
بیشتر این افراد علائمی ندارند و نیازی به درمان نیز ندارند. تعداد کمی از آنها نیز ممکن است دچار یک سری علائم شوند، که این علائم نیز به این بستگی دارند که چه ناحیه‌ای از مغز آسیب دیده باشد. در این صورت، ممکن است تحت درمان با استروئیدها قرار گیرید یا اینکه لازم باشد برای برداشتن این ناحیه تحت جراحی قرار گیرید.
تغییر در سطح هورمونها
اگر نواحی نزدیک به غده هیپوفیز شما تحت درمان قرار گیرند، ممکن است سطح برخی هورمونها در شما دچار تغییراتی شوند.
مثلا ممکن است دچار مشکلات تیروئیدی شوید یا سطح هورمون کورتیزول شما کم شود. معمولا برای بررسی این مسئله باید آزمایش خون انجام دهید. پزشک میتواند برای شما یک سری هورمون جایگزین تجویز کند تا در صورت بروز تغییر در سطح هورمونها از آنها استفاده کنید.
ایجاد تومور مغزی ثانویه میتواند از عوارض پرتو درمانی مغز باشد!
در موارد بسیار نادر ممکن است سال‌ها پس از درمان اولیه به یک تومور مغزی دیگر مبتلا شوید.
علت این امر این است که اگرچه تابش باعث از بین رفتن سلولهای سرطانی میشود، اما یک عامل خطر (ریسک فاکتور) برای ایجاد آنها نیز هست.
متاسفانه، تومورهای ناشی از پرتودرمانی اولیه پاسخ چندانی به درمان نشان نمی‌دهند. ممکن است این تومورها درجه بالا باشند و سریعتر نیز رشد کنند.
اگر در خصوص ابتلا به سرطان ثانویه در آینده نگران هستید، موضوع را با تیم درمانی خود مطرح کنید.
