در این صفحه از ایران سرطان به پرتو درمانی سرطان ریه به عنوان یکی دیگر از روش‌های درمان سرطان ریه می‌پردازیم. در این روش از تابش پرتوهای گاما یا ایکس و یا ذرات شتاب‌دار برای از بین‌بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. پرتودرمانی سرطان ریه در بخش انکولوژی بیمارستان‌ها و یا در کلینیک‌های تخصصی انکولوژی انجام می‌شود.
پرتو درمانی سرطان ریه سلول غیرکوچک (NSCLC)
انجام پرتودرمانی سرطان ریه به تنهایی
در صورتی که به دلایل زیر، انجام عمل جراحی سرطان ریه امکان‌پذیر نباشد، ممکن است برای مراحل ۱، ۲ و ۳ سرطان NSCLC صرفاً از پرتودرمانی استفاده شود:
- بیمار مبتلا به سایر بیماری‌های ریوی و قلبی است.
- دسترسی به تومور از طریق جراحی بسیار سخت است.
پرتو درمانی سرطان ریه اغلب در ۵ روز از هفته و به مدت ۴ تا ۷ هفته انجام می‌شود. با این حال، باید توجه داشت که این مدت میتواند با توجه با شرایط بیمار تغییر کند.
برای یک تومور کوچک در قسمت بیرونی ریه، ممکن است از پرتو درمانی استریوتاکتیک (SBRT) استفاده شود. این روش برای ۳ تا ۸ بار و در مدت ۲ تا ۳ هفته انجام می‌شود. کاهش تعداد جلسات پرتو درمانی از ۳۰ جلسه به يک تا حداکثر ۸ جلسه و تمرکز اشعه بر تومور با حداقل آسيب به سلول‌هاي اطراف از ويژگي‌هاي اين روش درماني است.
مانند سایر روش‌های پرتودرمانی سرطان ریه، پرتو درمانی استریوتاکتیک نیز با آسیب‌رساندن به DNA سلول‌های سرطانی ریه عمل می‌کند. پس از آن، سلول‌های آسیب‌دیده دیگر نمی‌توانند تولید مثل کنند و همین امر باعث کوچک‌شدن تومورها می‌شود.
پرتو درمانی سرطان ریه بعد از عمل جراحی
در صورتی که نتوان تومور سرطانی ریه را به دلایل مختلف در حین عمل جراحی از بین برد، ممکن است از پرتودرمانی سرطان ریه پس از عمل جراحی استفاده شود.
پرتودرمانی سرطان ریه بعد از شیمی‌درمانی
ممکن است بعد از شیمی‌درمانی سرطان NSCLC مراحل ۲ و ۳ از پرتو درمانی استفاده شود. به این کار، پرتودرمانی متوالی (sequential) می‌گویند.
پرتو درمانی و شیمی‌درمانی همزمان (کمورادیوتراپی)
ممکن است همزمان با شیمی‌درمانی سرطان NSCLC مراحل ۲ و ۳ از پرتو درمانی نیز استفاده شود. انجام همزمان هر دو روش درمانی میتواند علاوه بر افزایش تاثیر درمانی، عوارض جانبی را نیز بیشتر کند. برای انجام این روش، بیمار باید از وضعیت بدنی مناسبی برخوردار باشد.
انجام پرتودرمانی سرطان ریه برای کنترل علائم
ممکن است برای سرطان NSCLC که به سایر قسمت‌های بدن گسترش یافته است (مرحلۀ ۴)، از پرتو درمانی به منظور کنترل علائم استفاده شود.
پرتو درمانی سرطان ریه سلول کوچک (SCLC)
سرطان محدود
در صورتی که تومور صرفاً در یک ریه قرار داشته باشد، ممکن است بیمار تحت پرتودرمانی و شیمی‌درمانی همزمان قرار گیرد که به آن، کمورادیوتراپی همزمان گفته می‌شود.
پرتودرمانی سرطان محدود ریه تقریباً همزمان با کورس دوم شیمی‌درمانی آغاز می‌شود. در صورتی که تومور بزرگ‌تر باشد، ممکن است پرتو درمانی همزمان با کورس‌های بعدی شیمی‌درمانی آغاز شود.
در صورت کوچک‌ترشدن و یا از بین‌رفتن تومور، پرتو درمانی سرطان ریه را میتوان پس از شیمی‌درمانی انجام داد. هدف از این کار، جلوگیری از عود کردن سرطان است.
ممکن است پرتودرمانی به یکی از حالات زیر انجام شود:
- هر روز به مدت ۳ تا ۶ هفته (به جز پنج‌شنبه و جمعه)
- دوبار در روز به مدت ۳ هفته
سرطان SCLC گسترده
گسترده‌بودن سرطان بدین معناست که تومور به سایر قسمت‌های بدن گسترش یافته است. در این وضعیت، پرتودرمانی قادر به درمان کامل سرطان نیست اما میتواند برای مدتی به کنترل آن کمک کند. به این روش، پرتو درمانی تسکینی گفته می‌شود.
پرتو درمانی مغز در SCLC
سرطان ریه SCLC میتواند به مغز نیز گسترش یابد. پزشک ممکن است به بیمار توصیه کند که پرتو درمانی مغز انجام دهد تا خطر انتشار تومور به مغز کاهش یابد. به این روش، پرتودرمانی پیشگیرانه جمجمه (PCI) گفته می‌شود.
اتاق پرتو درمانی
در پرتودرمانی سرطان ریه از دستگاه‌های پرتودرمانی برای درمان بیماری استفاده می‌شود. این دستگاه‌ها بسیار بزرگ هستند و در حین کار، سروصدا ایجاد می‌کنند. دستگاه‌های پرتو درمانی هیچ تماسی با بیمار ندارند و تنها به دور وی چرخش می‌کنند و پرتوهایی را در زوایای مختلف به قسمت‌های مشخص‌شدۀ بدن بیمار ساطع می‌کنند.
برای شروع فرآیند پرتودرمانی، بيمار روی تخت درمان دراز می‌کشد و از وی خواسته می‌شود تا برای چند دقيقه در طول تابش‌دهی، بی‌حركت باقی بماند. البته بلع و تنفس آرام و طبيعی مانعی ندارد. داخل اتاقی كه بیمار پرتو می‌گيرد، دوربين مداربسته‌ای قرار دارد كه به مانيتورهای خارج از اتاق متصل است و تکنسین‌های پرتودرمانی می‌توانند بیمار را داخل اين مانيتور ببينند و در صورت لزوم از طريق بلندگو با وی صحبت كنند.
در طول فرآیند پرتودرمانی سرطان ریه چه اتفاقی می‌افتد؟
بیمار به پشت دراز می‌کشد. ممکن است قبل از درمان، از اسکن تصویربرداری استفاده شود تا پزشک اطمینان حاصل کند که بیمار در موقعیت مناسب قرار دارد. در حین پرتو درمانی، صداهایی از دستگاه شنیده می‌شود اما بیمار هیچ چیزی حس نخواهد کرد.
تیم رادیوتراپی به راحتی بیمار بسیار اهمیت می‌دهند. در صورتی که بیمار به هر دلیلی دچار اضطراب شد، باید به تکنسین اطلاع دهد. پزشک میتواند برای آرام‌شدن بیمار دارو تجویز کند.
تکنسین‌های پرتو درمانی در اتاق کنترل حضور داشته و قادر به شنیدن صدا و دیدن تصویر بیمار هستند. آن‌ها می‌توانند از طریق سیستم ارتباط داخلی با بیمار صحبت کنند و ممکن است از بیمار بخواهند که نفس خود را در سینه حبس کند و یا نفس عمیق بکشد. بیمار در صورت ناراحتی و یا نیاز به توقف میتواند از طریق سیستم ارتباط داخلی به اعضای تیم درمانی اطلاع دهد و یا این‌که دست خود را بالا ببرد.
نکته مهم؛ رادیواکتیو نمی‌شوید!
پرتودرمانی سرطان ریه باعث رادیواکتیوشدن بیمار نمی‌شود؛ بنابراین، حضور در کنار افراد دیگر از جمله خانم‌های باردار و کودکان، هیچ خطری برای آن‌ها ندارد.
عوارض جانبی پرتودرمانی سرطان ریه
پرتو درمانی سرطان ریه میتواند عوارض جانبی به دنبال داشته باشد. عوارض جانبی، یک هفته پس از آغاز پرتو درمانی سرطان ریه شروع می‌شوند. این عوارض به تدریج و در طول دورۀ درمان و چند هفته پس از پایان درمان، بدتر می‌شوند؛ اما معمولاً بعد از حدود ۲ هفته یا بیشتر شروع به بهبود می‌کنند.
عوارض جانبی در افراد مختلف، متفاوت هستند و ممکن است بیمار، تمام عوارض ذکرشده را تجربه نکند.
عوارض جانبی کوتاه‌مدت پرتو درمانی سرطان ریه
احساس خستگی و ضعف
ممکن است بیمار در طول دوران پرتودرمانی سرطان ریه احساس خستگی، ضعف و کمبود انرژی داشته باشد. این وضعیت با ادامۀ درمان، بدتر نیز خواهد شد. بیمار باید هر زمان که نیاز به استراحت داشت، استراحت کند.
خستگی میتواند تا چند هفته پس از پایان درمان نیز ادامه پیدا کند اما معمولاً به تدریج بهبود می‌یابد.
موارد مختلفی می‌توانند به بیمار در کاهش خستگی و کنارآمدن با این وضعیت کمک کنند. در برخی تحقیقات نشان داده شده است که ورزش ملایم میتواند به بیمار انرژی بیشتری بدهد. حتماً باید بین ورزش و استراحت، تعادل برقرار باشد.
حالت تهوع و استفراغ
ممکن است در برخی اوقات، بیمار حالت تهوع داشته باشد. استفاده از داروهای ضدتهوع میتواند به بهبود وضعیت کمک کند. در صورت ادامه‌یافتن این وضعیت، بیمار باید تیم درمان را در جریان قرار دهد.
قرمز یا تیره‌شدن پوست
ممکن است پوست بدن در ناحیۀ تحتدرمان، قرمز یا تیره شود. هم‌چنین ممکن است پوست در سمت دیگر بدن، قرمز یا تیره شود؛ این ناحیه، همان ناحیه‌‌ای است که پرتوها از آن‌جا خارج می‌شوند.
ممکن است بیمار در مناطق قرمز یا تیره‌شده احساس درد کند. پزشک با تجویز کرم‌های مخصوص به کاهش درد کمک می‌کند. این درد معمولاً ظرف ۲ تا ۴ هفته پس از پایان درمان برطرف می‌شود. اما ممکن است پوست بدن در آن ناحیه، برای همیشه تیره‌تر باقی بماند.
در صورت مشاهده هرگونه تغییر در وضعیت پوست به تیم درمان اطلاع دهید.
درد در ناحیۀ دهان و گلو
ممکن است بیمار در دهان و گلو، احساس درد داشته باشد. این وضعیت ممکن است بلع غذا را برای بیمار دردناک کند. قبل از مصرف نوشیدنی‌های گرم، باید صبر کرد تا خنک شوند. بیمار برای حفظ سلامت دهان باید از محلول‌های دهانشویه استفاده کند.
برای کاهش درد میتوان از داروهای مسکن استفاده کرد. این داروها را میتوان نیم‌ساعت قبل از غذا مصرف کرد تا بتوان به راحتی غذا را بلعید. در صورتی که این وضعیت ادامه پیدا کند، باید پزشک را در جریان قرار داد.
سرفه و تنگی نفس
پرتودرمانی در ناحیۀ قفسۀ سینه ممکن است باعث بروز التهاب در ریه‌ها شود. بیمار بلافاصله پس از درمان، ممکن است سرفه‌های خشک یا تنگی نفس داشته باشد. به این بیماری، پنومونیت حاد ناشی از پرتودرمانی گفته می‌شود.
در صورت احساس تنگی نفس باید به پزشک اطلاع داد.
اختلال بلع
پرتودرمانی سرطان ریه میتواند منجر به تحریک مری و مشکلات بلع غذا شود. در این صورت پزشک توصیه‌های لازم را به بیمار خواهد گفت. ممکن است نیاز باشد رژیم غذایی بیمار تغییر داده شود؛ برای مثال از غذاهای نرم یا مایعات استفاده شود. هم‌چنین ممکن است برای رفع این عارضه برای بیمار دارو تجویز شود. ناراحتی و احساس ناخوشایند در بلع معمولاً بعد از قطع‌شدن و اتمام درمان از بین می‌رود.
ریزش موهای ناحیۀ گردن و سینه
ممکن است موهای بدن در ناحیۀ تحتدرمان بریزد.
عوارض جانبی بلندمدت پرتو درمانی سرطان ریه
بیشتر عوارض جانبی به تدریج و در طی هفته‌ها یا ماه‌ها پس از درمان از بین می‌روند؛ اما برخی از عوارض جانبی می‌توانند ادامه یافته و یا ممکن است چند ماه یا چند سال بعد شروع شوند.
تنگ‌شدن مری
به ندرت ممکن است مری در طی چندماه یا چندسال، باریک‌تر و کشیده‌تر شود. به این وضعیت، تنگی مری یا تنگی ازوفاژیال گفته می‌شود. این وضعیت میتواند عمل بلع را برای بیمار در ادامه زندگی سخت کند.
در صورت تنگ‌شدن مری، جراح میتواند طی یک عمل جراحی جزئی، مری را گشادتر کند و بلع را برای بیمار، تسهیل کند. در این عمل، به بیمار آرام‌بخش تزریق می‌شود و لولۀ آندوسکوپ وارد گلو می‌شود. لولۀ آندوسکوپ، بخشی بادکنک‌مانند به نام بالون دارد که مری را گشادتر می‌کند.
سرفه و تنگی نفس
سرفه و تنگی نفس در حدود ۱ نفر از هر ۲۵ نفر (۴٪) که تحت پرتو درمانی در ناحیۀ قفسۀ سینه قرار می‌گیرند، اتفاق می‌افتد. این امر به دلیل تغییراتی در بافت ریه به نام پنومونیت مزمن ناشی از پرتودرمانی رخ می‌‌دهد. این بیماری ممکن است چند ماه یا چند سال پس از پرتو درمانی سرطان ریه شروع شود.
در صورت مشاهدۀ هرگونه تغییر در تنفس و بروز سرفه‌های خلط‌‌دار باید پزشک را در جریان قرار داد.
ممکن است آزمایشات منظمی برای بررسی عملکرد ریه‌ها انجام شود. درمان با استروئیدها یا داروهای دیگر میتواند به بیمار کمک کند تا راحت‌تر نفس بکشد.
التهاب لایۀ پوشانندۀ قلب
پرتودرمانی سرطان ریه به ندرت باعث بروز التهاب در لایۀ پوشانندۀ قلب (پریکارد یا آب‌شامه) می‌شود. التهاب پریکارد را پریکاردیت می‌نامند. پریکاردیت باعث بروز علائم زیر می‌شود:
- تب شدید
- تعریق و لرز
- مشکلات تنفسی مانند نفس‌نفس‌زدن
- سرفۀ خشک
- ریتم قلبی غیرطبیعی، مانند ضربان قلب سریع (تاکی‌کاردی)
- درد در قفسۀ سینه، مانند تیرکشیدن یا حسی مانند فرورفتن چاقو در سینه
- دردی که در شانه و بازوی چپ منتشر می‌شود
- دردی که با درازکشیدن یا تنفس عمیق تشدید می‌شود
آسیب به نخاع
پرتودرمانی سرطان ریه به ندرت به نخاع آسیب می‌رساند. پزشک، قبل از شروع درمان با بیمار در مورد این عارضۀ جانبی احتمالی صحبت می‌کند اما بسیار نادر است.
تغذیه در دوران پرتو درمانی سرطان ریه
در حین رادیوتراپی سرطان ریه موارد زیر را باید رعایت کرد:
- بیمار در دوران پرتودرمانی سرطان ریه، روزانه حداقل ۸ لیوان آب بنوشد.
- خودداری از غذاخوردن در اواخر شب
- غذاخوردن با سرعت کم
- مصرف غذاهای آبکی و نرم
- افزایش تعداد وعده‌های غذایی و کاهش حجم هر وعده
- بیمار باید غذاهای مختلف را امتحان کند تا متوجه شود که بلع کدام‌یک برای وی راحت‌تر است.
- در صورت احساس ضعف و نیاز به کالری، میتوان از نوشیدنی‌های پرکالری استفاده کرد.
