درمان‌های سرطان مانند شیمی درمانی می‌تواند عوارض جانبی مختلفی به همراه داشته باشد. متخصصان بیماران خود را برای عوارض شیمی درمانی کوتاه مدت مانند ریزش مو و خستگی آماده می‌کنند و با اقدامات احتیاطی مختلف آنها را مدیریت می‌کنند، اما عوارض جانبی طولانی مدت نیز می‌تواند ایجاد شود.
عوارض جانبی طولانی مدت شیمی درمانی می‌تواند ماه‌ها یا سال‌ها پس از درمان رخ دهد. این عوارض که به عنوان عوارض دیررس نیز تعریف می‌شوند، بسته به فرد و نوع درمان می‌توانند متفاوت باشند. هیچ جدول زمانی دقیقی برای وقتی که عوارض جانبی طولانی مدت ظاهر می‌شوند یا از بین می‌روند وجود ندارد. همچنین زمانی که رخ می‌دهند، ممکن است به طور کامل از بین نروند. هماهنگی این فرآیند با انکولوژیست و سایر متخصصان به رفع بیشتر این عوارض جانبی که قابل کنترل هستند کمک خواهد کرد. در این صورت آگاهی از عوارض طولانی مدت اولین و مهمترین قدم در مدیریت عوارض شیمی درمانی است.
عوارض شیمی درمانی مرتبط با استخوان
دارو‌های شیمی درمانی می‌توانند باعث بیماری‌های مرتبط با استخوان، از جمله پوکی استخوان (از دست دادن استخوان) شوند که به عنوان نازک شدن استخوان‌ها نیز تعریف می‌شود.
شیمی درمانی علاوه بر هدف قرار دادن سلول‌های سرطانی، بر سلول‌های سالم طبیعی مانند سلول‌های استخوان و مغز استخوان نیز تأثیر می‌گذارد. این روند می‌تواند جذب استخوان را تسریع کند و منجر به شکستگی استخوان شود. علاوه بر ایجاد مشکلات غذایی، شیمی درمانی می‌تواند باعث شود که فرد دچار مشکلات استخوانی ناشی از کمبود ویتأمین D شود.
درمان‌های دیگر مانند هورمون درمانی نیز می‌تواند بر استخوان‌ها و تراکم استخوان تأثیر بگذارد. اگر فردی به عنوان بخشی از درمان سرطان خود به هورمون درمانی نیاز داشته باشد، ممکن است تغییراتی در تراکم استخوان تجربه کند.
متخصصان ممکن است قبل از شروع درمان انجام یک اندازه‌گیری تراکم استخوان (تست DEXA) را توصیه کنند. این اقدام می‌تواند به آنها کمک کند تا اثرات درمانی را شناسایی کنند و درمان‌های پیشگیری و ثانویه را برای کسانی که در معرض خطر بیشتر از دست دادن استخوان هستند توصیه کنند.
عوارض شیمی درمانی مرتبط با قلب
شیمی درمانی برای برخی افراد می‌تواند عوارض جانبی دیرهنگام روی قلب ایجاد کند که شامل موارد زیر است:
- ضربان قلب نامنظم یا آریتمی
- بیماری قلبی
- فشار خون
- نارسایی احتقانی قلب
- بیماری دریچه‌ای قلب
- فلج
برخی از عوارض جانبی مانند عوارض قلبی عروقی ممکن است تا ۲۰ سال پس از درمان سرطان ظاهر نشود. اگر فرد به درمان دیگری در آن ناحیه نیاز داشته باشد، مانند پرتودرمانی در ناحیه قفسه سینه برای سرطان ریه، ممکن است عوارض جانبی مربوط به قلب بیشتر شود.
عوارض جانبی مرتبط با ریه
شیمی درمانی می‌تواند عوارض جانبی در ریه ایجاد کند که شامل موارد زیر می‌باشد:
- کاهش ظرفیت ریه
- افزایش بافت اسکار به نام فیبروز ریوی
- التهاب در ریه‌ها
- تنگی نفس
مشکلات ریوی ممکن است با دارو‌های خاص یا جایی که درمان برای ناحیه ریه مورد هدف قرار می‌گیرد، مانند رادیوتراپی قفسه سینه برای سرطان ریه، بیشتر باشد. هرکسی که در معرض خطر بالای سایر بیماری‌های مرتبط با ریه است، باید گزینه‌های درمانی سرطان را با یک متخصص در میان بگذارد.
مشکلات شناختی پس از شیمی درمانی
گروهی از مشکلات شناختی که گاهی اوقات به عنوان شیمی مغز شناخته می‌شود، می‌تواند در برخی افراد به عنوان یک عارضه جانبی دیرهنگام شیمی درمانی رخ دهد. مشکلات شناختی ممکن است شامل مشکلات حافظه یا تمرکز باشد. به عنوان مثال ممکن است فرد کلید‌های خود را گم کند و در انجام چند کار یا انجام فعالیت‌های روزانه که نیاز به توجه دارند مشکل داشته باشد.
درمان‌های دیگر، مانند پرتودرمانی برای تومور‌های مغزی، می‌تواند مشکلات شناختی مشابهی ایجاد کند. آگاهی از چگونگی تأثیر علائم شناختی بر فرد می‌تواند به او کمک کند تا راه‌هایی برای حل این مسائل پیدا کند.
عوارض شیمی درمانی مرتبط با سلامت روان
یکی از عوارض شیمی درمانی، افسردگی است. مشکلات سلامت روانی مانند اضطراب، افسردگی در بازماندگان سرطان شایع است. ۲۰ درصد از بیماران سرطانی چهار برابر بیشتر از جمعیت عمومی افسردگی را تجربه می‌کنند. رویارویی با شرایط طولانی مدت سلامت روان می‌تواند دشوار باشد. اما همکاری با یک متخصص سلامت روان می‌تواند به فرد کمک کند تا راه‌هایی برای مدیریت شرایط پیدا کند.
ریزش مو پس از شیمی درمانی
ریزش مو یکی از عوارض شایع شیمی درمانی است. تقریباً ۶۵ درصد از افرادی که شیمی درمانی می‌شوند ریزش مو را تجربه می‌کنند. این درصد نیز ممکن است بسته به شدت دارو افزایش یابد.
ممکن است فرد در طول درمان مقداری یا تمام مو‌های خود را از دست بدهد. معمولاً پس از اتمام درمان، مو‌ها دوباره شروع به رشد می‌کنند. با این حال، در برخی افراد، رویش مجدد مو ممکن است بافت متفاوتی داشته باشد و ممکن است به اشکال مختلف یا رنگ متفاوت رشد کند. ریزش مو معمولاً با گذشت زمان بهبود می‌یابد. در موارد نادر، ریزش مو می‌تواند دائمی باشد، برای مثال زمانی که فرد مجبور است برای مدت طولانی تحت شیمی درمانی شدید قرار گیرد.
خستگی پس از شیمی درمانی
خستگی با درمان شیمی درمانی رخ می‌دهد، اما ممکن است فرد پس از درمان همچنان احساس خستگی کند. اگر خستگی طولانی مدت پس از شیمی درمانی ادامه یابد، فرد باید با یک متخصص مشورت کند تا بتواند علائم را مدیریت کند و علل احتمالی را درک کند.
عوارض شیمی درمانی مربوط به سیستم غدد درون ریز
درمان‌های سرطانی که بر سیستم غدد درون ریز (هورمونی) تأثیر می‌گذارند ممکن است باعث شوند فرد علائم یائسگی را از خود نشان دهد، این علائم عبارتند از :
- تغییرات در میل جنسی
- گرگرفتگی
- مشکلات کنترل مثانه
- دوره‌های قاعدگی کمتر
این علائم ممکن است پس از درمان سرطان ناپدید شوند. در زنان جوان‌تر، تغییرات در دوره‌های قاعدگی ممکن است با گذشت زمان بهبود یابد. اما برای دیگران، یائسگی می‌تواند دائمی باشد.
مردان همچنین ممکن است علائم یائسگی را از درمان‌های سرطان پروستات یا بیضه که بر تیروئید تأثیر می‌گذارد، تجربه کنند. مانند از دست دادن میل جنسی، اختلال نعوظ و گرگرفتگی.
عوارض شیمی درمانی در باروری
ناباروری می‌تواند برای برخی از افرادی که شیمی درمانی می‌شوند یک خطر باشد. این افراد باید قبل از شیمی درمانی با انکولوژیست صحبت کنند. اگر افرادی قصد دارند در آینده بچه‌دار شوند، روش‌های خاصی ممکن است این امکان را فراهم کند. روش‌هایی مانند ذخیره‌سازی جنین زنده یا اسپرم می‌تواند به افراد اجازه دهد حتی اگر نابارور باشند، بچه‌دار شوند.
به طور کلی بازماندگان سرطان شانس کمتری برای بارداری دارند؛ اما نرخ باروری را می‌توان تا ۷۵٪ افزایش داد.
آسیب عصبی یا نوروپاتی محیطی مرتبط با شیمی درمانی
آسیب عصبی یا نوروپاتی محیطی یک عارضه جانبی بالقوه از انواع مختلف سرطان و درمان‌های آن و همچنین برخی از عوارض شیمی درمانی (به ویژه گروه تاکسان) است. سایر شرایط، مانند سایر شرایط مزمن که بر اعصاب تأثیر می‌گذارند، می‌توانند نوروپاتی محیطی را بیشتر کنند. سایر عوامل خطر برای این وضعیت ممکن است رژیم غذایی و نوع داروی شیمی درمانی باشد. آسیب عصبی ممکن است با گذشت زمان بهبود یابد، اما در برخی افراد می‌تواند دائمی باشد.
همچنین داروی ثابت شده برای کاهش آسیب عصبی نوک دست‌ها و پا‌ها که می‌تواند از عوارض شیمی درمانی باشد، دولوکستین است.
عوارض شیمی درمانی بر روی دندان
شیمی درمانی می‌تواند مینای دندان یا تشکیل آن را تحت تأثیر قرار دهد. عوارض طولانی مدت این می‌تواند خطر مشکلاتی مانند فضا‌های بین دندانی و حساسیت را افزایش دهد. سایر درمان‌های سرطان نیز ممکن است بر لثه تأثیر بگذارد یا تولید بزاق را کاهش دهد.
افرادی که برای سرطان سر و گردن تحت درمان قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض مشکلات دندانی هستند. مراجعه منظم به دندانپزشک می‌تواند به شناسایی و درمان نواحی مشکل کمک کند. برخی از کرم‌ها و خمیردندان‌های موضعی نیز ممکن است در برابر حساسیت دندان مفید باشند.
عوارض جانبی مربوط به شیمی درمانی چقدر طول می‌کشد؟
هیچ جدول زمانی مشخصی برای عوارض جانبی شیمی درمانی وجود ندارد. شیمی درمانی روی هر فردی متفاوت است. عوارض جانبی ممکن است در طول درمان رخ دهد و ممکن است مدت طولانی پس از پایان درمان باقی بماند. در برخی موارد، عوارض جانبی طولانی مدت شیمی درمانی ممکن است تا ماه‌ها یا سال‌ها پس از درمان ظاهر نشود. برخی از عوارض شیمی درمانی ممکن است دائمی باشند، در حالی که برخی دیگر ممکن است با گذشت زمان فروکش کنند.
آیا امکان پیشگیری از عوارض طولانی مدت وجود دارد؟
همیشه نمی‌توان از عوارض طولانی مدت شیمی درمانی جلوگیری کرد. هیچ راهی وجود ندارد که بتوان با اطمینان گفت که چگونه درمان بر هر فردی تأثیر می‌گذارد. در این مورد، اولین قدمی که می‌توان برداشت، بحث درباره اثرات بلندمدت یا مشکلات دائمی است که ممکن است بسته به مناسب‌ترین دارو و گزینه‌های درمانی ایجاد شود.
کلام آخر
شیمی درمانی به درمان انواع سرطان کمک می‌کند. با این حال، دارو‌های شیمی درمانی می‌توانند عوارض جانبی مختلفی ایجاد کنند. برخی از عوارض جانبی ممکن است پس از پایان درمان رخ دهد و برای مدت طولانی باقی بمانند.
برخی از آنها امکان دارد مدت‌ها بعد از پایان درمان، روی دهند یا با گذشت زمان کاهش یابند و متخصصان می‌توانند به مدیریت عوارض جانبی کمک کنند، همچنین برخی از مشکلات احتمال دارد دائمی شوند.
توصیه ما این است که درصورت مواجه با این عوارض به پزشک معالج خود اطلاع دهید و هرچه زودتر اقدام به کنترل آنها نمایید.
