پیوند سلول‌های بنیادی و هر آنچه که باید در مورد آن بدانید!

پیوند سلول‌های بنیادی یک درمان اثبات شده برای بیماری‌های شدید سیستم خون ساز (مانند لوسمی، سندرم میلودیسپلاستیک، کم خونی مادرزادی)، لنفوم، نقص‌های ایمنی مادرزادی یا برخی بیماری‌های متابولیک است. این بیماری‌ها اغلب پیامدهای تهدید کننده زندگی دارند. سلول‌های بنیادی از خون محیطی، مغز استخوان یا خون بند ناف به دست می‌آیند و برای درمان پردازش می‌شوند. سلول‌های بنیادی می‌توانند از خود بیمار (اتولوگ) یا از یک فرد سازگار با بافت، مرتبط یا غیرمرتبط (آلوژنیک) باشند.

سلول‌های بنیادی چیست؟

سلول‌های بنیادی مسئول خون سازی هستند. آنها در مغز استخوان قرار دارند و دائماً از طریق تقسیم سلولی تجدید می‌شوند. سلول‌های بنیادی خون باعث ایجاد سلول‌های خونی بالغ، یعنی لکوسیت‌ها، گلبول‌های قرمز یا ترومبوسیت‌ها می‌شوند. در بیماری‌های سیستم خون‌ساز، سلول‌های بنیادی می‌توانند تحت تأثیر قرار گیرند. این می‌تواند منجر به افزایش تولید (لوسمی) یا کاهش تولید (آپلازی) سلول‌های خونی شود.

در پیوند سلول‌های بنیادی چه اتفاقی می‌افتد؟

در پیوند سلول‌های بنیادی، سلول‌های بنیادی اهدایی پس از درمان (مانند شیمی درمانی، پرتودرمانی) به بیمار منتقل می‌شود. بیمار ابتدا برای دریافت اهدای سلول‌های بنیادی خارجی با روش تهویه درمانی آماده می‌شود. برای اینکه بعداً اهدای سلول بنیادی رد نشود، سیستم ایمنی بیمار با دارو یا اشعه کل بدن سرکوب می شود (سرکوب سیستم ایمنی). در پیوند سلول‌های بنیادی، آماده سازی سلول‌های بنیادی به صورت انفوزیون داخل وریدی انجام می‌شود.

پیوند سلول‌های بنیادی اتولوگ چیست؟

در پیوند سلول‌های بنیادی اتولوگ، سلول‌های بنیادی خود بیمار پیوند زده می‌شود. این درمان عمدتا برای مولتیپل میلوما، لنفوم‌های بدخیم خاص و سرطان بیضه استفاده می‌شود. ابتدا بیمار با شیمی درمانی درمان می‌شود. سپس بیمار داروی خاصی دریافت می‌کند که به اصطلاح فاکتور رشد است. این امر باعث افزایش انتقال سلول‌های بنیادی از مغز استخوان به جریان خون می‌شود. پس از چند روز یا چند هفته می‌توان سلول‌های بنیادی را با استفاده از روش خاصی (آفرزیس سلول‌های بنیادی) از خون جمع آوری کرد. آماده سازی سلول‌های بنیادی به دست آمده تا زمان پیوند در یخچال نگهداری می‌شود. شیمی درمانی اضافی اغلب قبل از پیوند سلول‌های بنیادی انجام می‌شود.

پیوند سلول‌های بنیادی آلوژنیک چیست؟

در پیوند سلول‌های بنیادی آلوژنیک، بیماران با سلول‌های بنیادی اهدایی فرد دیگری درمان می‌شوند. این روش عمدتاً برای بیماری‌های سیستم خونساز (مانند لوسمی، سندرم میلودیسپلاستیک، کم خونی مادرزادی)، لنفوم‌ها، نقص‌های ایمنی مادرزادی یا برخی بیماری‌های متابولیک استفاده می‌شود.

کدام اقدامات قبل و بعد از پیوند ضروری است؟

قبل و تا مدتی بعد از پیوند سلول‌های بنیادی، سیستم ایمنی بدن به دلیل درمان‌ها ضعیف می‌شود. بنابراین، بیمار داروهای پیشگیرانه برای کاهش خطر عفونت دریافت می‌کند. علاوه بر این، کنسانتره گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها می‌توانند از درمان حمایت کنند. در بیشتر موارد، خون سازی بیمار دو تا چهار هفته پس از پیوند سلول‌های بنیادی بازسازی می‌شود. حدود سه ماه پس از پیوند، سیستم خونساز گیرنده به طور کامل جایگزین می‌شود و گیرنده نیز گروه خونی اهدا کننده را انتخاب می‌کند.

چه عوارض جانبی ممکن است رخ دهد؟

عوارض مختلفی می‌تواند قبل و بعد از پیوند سلول‌های بنیادی در نتیجه شیمی درمانی، پرتودرمانی و سرکوب سیستم ایمنی رخ دهد. این عوارض شامل:

• حالت تهوع، استفراغ، ریزش مو، التهاب مخاط دهان و پوست
• عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی
• تاخیر در بازسازی مغز استخوان- نوتروپنی، آپلازی.
• اختلالات سیستم هورمونی (ناباروری)، کندی رشد در کودکان.

یک عارضه مکرر دیگر پس از پیوند سلول‌های بنیادی آلوژنیک، بیماری پیوند در مقابل میزبان (GvHD) است. سلول‌های ایمنی پیوندی (لنفوسیت‌های T) علیه بافت بیمار هدایت می‌شوند و می‌توانند به اندام‌ها آسیب برسانند.

ویژگی‌های GvHD

GvHD می‌تواند ویژگی‌های مختلفی داشته باشد:

GvHD حاد علائمی مانند بثورات پوستی، اسهال یا التهاب کبد را در مدت کوتاهی پس از پیوند نشان می‌دهد. GvHD مزمن می‌تواند چندین ماه پس از پیوند رخ دهد. با عفونت‌های مکرر مشخص می‌شود. اندام‌های متعددی می‌توانند تحت تاثیر قرار گیرند. علائم آن شامل بثورات پوستی، التهاب غشاهای مخاطی و لثه، حالت تهوع، اسهال، کاهش وزن و غیره است.

مراقبت‌های بعد از پیوند سلول‌های بنیادی

پس از پیوند سلول‌های بنیادی و ترخیص از بیمارستان، معاینات پزشکی منظم ضروری است. مراقبت‌های بعدی به صورت سرپایی در مرکز پیوند انجام می‌شود. در طول مراقبت‌های بعدی، پزشک وضعیت سلامتی بیمار را بررسی می‌کند. معاینات مختلف (مثلاً آزمایش خون) باید برای شناسایی عوارض و اثرات طولانی مدت به موقع و درمان آن‌ها در صورت لزوم انجام شود.

کلام آخر

پیوند سلول‌های بنیادی یک درمان بسیار موثر و در عین حال استرس زا و پرخطر است، به همین دلیل است که فقط در کلینیک‌های تخصصی با تجهیزات ویژه انجام می‌شود. تصمیم گیری در مورد اینکه چه نوع پیوند سلول‌های بنیادی لازم است به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله نوع سرطان خون، مرحله بیماری، سن بیمار، بیماری‌های احتمالی همراه. بنابراین از مطالعات بالینی برای تعیین اینکه کدام نوع پیوند سلول‌های بنیادی برای کدام بیمار مناسب است استفاده می‌شود. پیوند سلول‌های بنیادی یک درمان اثبات شده برای بیماری‌های شدید سیستم خون ساز (مانند لوسمی، سندرم میلودیسپلاستیک، کم خونی مادرزادی)، لنفوم، نقص‌های ایمنی مادرزادی یا برخی بیماری‌های متابولیک است. این بیماری‌ها اغلب پیامدهای تهدید کننده زندگی دارند.