یکی از سوالاتی که اغلب درمورد سرطان‌های وراثتی پرسیده می‌شود این است که سرطان از پدر به ارث می‌رسد یا مادر؟ پاسخ به این سوال کمی پیچیده است و درک آن نیاز دارد تا به خوبی با معقوله سرطان و نحوه ایجاد آن آشنا باشید. به طور کلی امروزه ارتباط بسیاری از سرطان‌ها با وراثت شناسایی شده است اما درصدی حدود ده الی پانزده درصد از کل آمار سرطان‌ها مختص به نوع وراثتی آن است. در این بخش همراه ما باشید تا ارتباط وراثت با سرطان را برای شما بررسی کنیم.
سرطان چیست؟
سرطان به عنوان ایجاد آسیب و تکثیر کنترل نشده به دلیل تجمع تغییراتی به نام جهش در سلول‌های طبیعی تعریف می‌شود. با این حال، همه تغییرات ژنتیکی که در سلول‌های طبیعی بدن تحت تأثیر عوامل سرطان‌زای محیطی مانند مواد شیمیایی مختلف، برخی ویروس‌ها یا باکتری‌ها اتفاق می‌افتد، ارثی نیستند.
اما گروهی از سرطان‌ها که به عنوان سرطان‌های ارثی تعریف می‌شوند، زمانی رخ می‌دهند که ژن‌های آسیب‌دیده بدون توجه به عوامل محیطی از مادر یا پدر منتقل شوند. به عبارت دیگر، با وراثت، ژن‌های غیرطبیعی که در خطر ابتلا به سرطان هستند، منتقل می‌شوند، نه خود سرطان. با انتقال ژن‌های جهش‌یافته از نسلی به نسل دیگر، سرطان‌های مشابه یا متفاوت مرتبط با یکدیگر در خانواده رخ می‌دهد. علاوه بر این، احتمال ابتلا به بیش از یک سرطان در فرد افزایش می‌یابد.
سرطان از پدر به ارث می‌رسد یا مادر؟
ریشه همه سرطان‌ها یک ناهنجاری در ژن‌ها است. با این وجود، سرطان اغلب از مادر یا پدر به فرزند منتقل نمی‌شود. اگر فردی در طول زندگی خود دچار ناهنجاری در ژن‌های خاص آن تومور شود، تومور ایجاد می‌شود. هیچ ناهنجاری در ژن‌های دیگر سلول‌های شما وجود ندارد. ۸۵ درصد از سرطان‌ها به این شکل اتفاق می‌افتد. در ۱۵ درصد باقی مانده، ناهنجاری‌های ژنتیکی در تمام سلول‌های بیمار دیده می‌شود.
افراد مبتلا به چنین اختلالات ژنی احتمال بسیار بالایی برای ابتلا به سرطان‌های مختلف در طول زندگی خود دارند. خطر ناشی از آن نیز بسته به اینکه فرد حامل کدام ژن است متفاوت است. مثلا؛ خطر ابتلا به سرطان سینه ۸۰ درصد و خطر ابتلا به سرطان تخمدان در طول زندگی فردی که حامل ژن مستعد ابتلا به سرطان سینه و تخمدان است ۵۰ درصد است. اما اگر ژن سرطان پانکراس مستعد باشد، خطر ابتلا به سرطان مورد نظر در این شرایط بسیار زیاد است. این نرخ‌ها با توجه به نوع ژن متفاوت است. به طور خلاصه، اطلاعات مربوط به سرطان‌شناسی نشان می‌دهد که تقریباً همه سرطان‌ها، به جز سرطان ریه، می‌توانند ارثی باشند.
فرزندان والدینی که دارای ژن ژنتیکی سرطان هستند نیز در معرض خطر هستند؛
تعریف سندرم سرطان ژنتیک برای والدینی که حامل ژن سرطانی ارثی هستند استفاده می‌شود. دلیل این امر این است که در چنین مواردی ممکن است زمینه ابتلا به چندین سرطان وجود داشته باشد نه یک مورد. کسانی که حامل یکی از ژن‌های غیرطبیعی هستند، ۵۰ درصد احتمال دارد آن را به فرزندان خود منتقل کنند. ژن غیرطبیعی که باعث سرطان می‌شود در مادر و همچنین در پدر دیده می‌شود. فرزندان فرد دارای ژن غیر طبیعی نیز باید غربالگری شوند. به همین ترتیب، ممکن است لازم باشد برادران و خواهران او و در برخی موارد والدین او غربالگری شوند تا مشخص شود که ژن از کدام طرف آمده است.
رابطه وراثت با سرطان‌های رایج
بررسی اثر ارثی در تمام سرطان‌هایی که در سنین پایین اتفاق می‌افتد، به ویژه سرطان‌های سینه، تخمدان و روده بزرگ که از شایع‌ترین سرطان‌ها هستند، حائز اهمیت است. به خصوص سرطان‌هایی که قبل از ۵۰ سالگی دیده می‌شوند، سن جوانی محسوب می‌شوند. در مواردی که احتمال ارثی زیاد است، وجود این جهش‌ها با آزمایش خون قابل تشخیص است. با این حال، حتی اگر سابقه سلامتی فرد ضرورت انجام آزمایش را نشان دهد، انجام یا عدم انجام آن به انتخاب او بستگی دارد.
آیا سرطان سینه ژنتیکی است؟
به طور کلی ۸۰ تا ۸۵ درصد سرطان‌های سینه را سرطان‌های پراکنده تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر، در فردی که سرطان سینه در او رخ می‌دهد، از تغییرات در بافت پستان و زوال هسته سلول ایجاد شده است. این نوع سرطان‌های سینه ارث ژنتیکی را نشان نمی‌دهند، اما خطر ابتلا به سرطان سینه را در افراد افزایش می‌دهند.
ارثی، یعنی سرطان‌های منتقل شده از طریق ژنتیک ۱۵-۲۰٪ است. این گروه از افراد با یکی از ژن‌های مستعد ابتلا به سرطان سینه در کروموزوم‌های خود از مادر یا پدر متولد می‌شوند.
نکته مهم در مورد سرطان و وراثت؛
اگرچه داشتن ژن‌های آسیب‌دیده لزوماً به این معنا نیست که آن‌ها به سرطان مبتلا می‌شوند، اما باعث می‌شود این افراد در برخی از مراحل زندگی خود در معرض خطر بیشتری نسبت به میانگین جمعیت در معرض ابتلا به این بیماری قرار بگیرند.
در حالی که میزان ابتلا به سرطان سینه در زنان با ریسک استاندارد در جامعه ۱۲ درصد است، این میزان در حاملان ژن BRCA۱ که ارتباط آن‌ها با سرطان پستان مشخص شده است به ۵۵ تا ۶۵ درصد و در حاملان ژن BRCA۲ به ۴۵ درصد می‌رسد. علاوه بر این، خطر ابتلا به سرطان تخمدان می‌تواند از ۱. ۳ درصد به ۴۰ درصد برای ناقلان BRCA۱ و ۱۵-۲۰ درصد برای ناقلان BRCA۲ افزایش یابد. وجود مواد سرطان‌زای محیطی در افراد دارای خطر ارثی باعث می‌شود که این خطر بیشتر آشکار شود. برای مثال، تغییرات در ژن‌هایی که منجر به ایجاد سرطان می‌شود، می‌تواند در افراد سیگاری آسان‌تر ایجاد شود.
تست ژنتیک برای سرطان
امروزه بیش از ۵۰ سرطان ارثی شناسایی شده است که در بخش قابل توجهی از آن‌ها وجود جهش، با آزمایش ژنتیکی قابل تشخیص است. شناخته شده‌ترین جهش‌ها، BRCA۱ و BRCA۲، برای افزایش خطر سرطان سینه و یا تخمدان در زنان و همچنین سابقه خانوادگی سرطان سینه مردانه، سرطان پروستات و سرطان پانکراس شناخته شده‌اند. جهش APC را می‌توان در وضعیتی به نام پولیپ آدنوماتوز خانوادگی نام برد که با تعداد زیاد پولیپ‌ها در روده بزرگ شروع می‌شود. افراد مبتلا به این جهش در سنین جوانی در معرض ابتلا به سرطان روده بزرگ هستند. در همان زمان، حدود ۱۰ درصد از سرطان‌های تیروئید، معده، روده کوچک، تومور‌های مغزی نیز می‌تواند رخ دهد.
اقدامات احتیاطی را می‌توان با آزمایشات ژنتیکی سرطان انجام داد
با آزمایشات ژنتیکی می‌توان خطر ابتلا به سرطان‌های مختلف را در آینده مشخص کرد و اقدامات احتیاطی لازم را انجام داد. در صورت مثبت بودن جهش، مشاوره ژنتیک داده می‌شود و افراد پرخطر به سمت جراحی‌های پیشگیرانه یا درمان‌های پزشکی هدایت می‌شوند. به عنوان مثال، جراحی سینه و تخمدان برای مثبت شدن BRCA ۱ یا ۲ توصیه می‌شود.
مشخص شده است که خطر ابتلا به سرطان روده بزرگ تا سن ۵۰ سالگی نزدیک به ۱۰۰ درصد در افرادی است که ژن APC را دارند و با پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) تشخیص داده شده است. در این افراد برداشتن روده بزرگ (کولکتومی) در ابتدای دهه ۲۰ سالگی به عنوان یک درمان پیشگیرانه توصیه می‌شود. احتمال ابتلا به همین آسیب در بستگان درجه اول حاملان ژن آسیب دیده افزایش می‌یابد. به همین دلیل، می‌توان با غربالگری زودهنگام اعضای خانواده افرادی که دارای جهش مثبت هستند، اقدامات احتیاطی انجام داد.
در چه مواردی باید به سرطان خانوادگی مشکوک شد؟
درصورت مشاهده موارد زیر احتمالا سرطان با ژنتیک شما مرتبط باشد:
- داشتن تعداد زیادی سرطان مشابه در خانواده (به ویژه تجمع سرطان‌های کمتر شایع در خانواده)
- تشخیص سرطان در سنین پایین (مانند سرطان روده بزرگ در سن ۲۰ سالگی)
- مشاهده همزمان بیش از یک سرطان در یک فرد (مانند سرطان سینه، تخمدان و رحم)
- ایجاد سرطان در اندام به صورت جفتی (رتینوبلاستوم در هر دو چشم یا سرطان در هر دو کلیه یا سرطان در هر دو پستان)
- تشخیص سرطان دوران کودکی در هر دو خواهر و برادر (مشاهده سارکوم در هر دو خواهر و برادر)
- بروز سرطان در جنس‌های مختلف (مانند سرطان سینه در مردان)
- سرطان بین نسلی (مانند پدربزرگ، پدر و فرزند)
